Verbonden en verdeeld door de oorlog : Herinneringen aan een ‘gemengd’ huwelijk van de joodse Duitser Lukas Plaut en de niet-joodse Nederlandse Stien Witte1

Toen een jonge Duitser zijn studie sterrenkunde bijna had afgerond en in 1937 wilde trouwen met een Nederlandse verpleegster, stuitten zij op een groot probleem. De ambtenaar van de burgerlijke stand weigerde het huwelijk te voltrekken. De student was niet alleen Duitser, maar ook joods. Volgens de in nazi-Duitsland geldende Neurenberger wetten ‘zum Schutze des deutschen Blutes und der deutschen Ehre’ was het hem als ‘niet-Ariër’ verboden met een ‘arische’ vrouw in het huwelijk te treden. Omdat zowel Nederland als Duitsland het Huwelijksverdrag van 1902 hadden ondertekend, waarbij de deelnemende landen overeengekomen waren elkaars huwelijkswetten te respecteren, drongen de Neurenberger wetten door tot de Nederlandse rechtsorde. Zonder toestemming van Duitse zijde in de vorm van een zogenoemd Ehefahigkeitszeugnis voelde de ambtenaar zich genoodzaakt de huwelijksvoltrekking te weigeren.

De jongeman en zijn verloofde waren niet de enigen die zich in deze jaren tevergeefs bij de Nederlandse burgerlijke stand aanmeldden. Toen duidelijk werd dat via het Huwelijksverdrag het racisme van de Neurenberger wetten in Nederland doorwerkte, koos de minister van Justitie voor een pragmatische opstelling. Het verdrag werd niet opgezegd, maar een Ehefahigkeitszeugnis was niet langer een absoluut vereiste om te kunnen trouwen. Werd een dergelijk document geweigerd, terwijl de ambtenaar van de burgerlijke stand of de rechter meende dat dit ten onrechte geschiedde, dan kon het huwelijk toch worden voltrokken. Daarmee legde de minister de verantwoordelijkheid bij de ambtenaren en de rechters. In de praktijk leidde dit tot willekeur, waarbij veel afhing van de individuele opstelling van de betrokken ambtenaren, de inventiviteit van advocaten en de volharding van het aanstaande bruidspaar. Zij moesten desnoods bereid zijn hun echtverbintenis tot aan de rechtbank te bevechten.